Park - STOWARZYSZENIE ROZWOJU WSI ŚMIAŁOWICE

Historia przypałacowego parku w Śmiałowicach

Położenie rezydencji pałacowej w Śmiałowicach w pobliżu rzeki Bystrzycy, która płynie w tym miejscu poniżej dawnego folwarku, tworząc stromą i wysoką skarpę, a także sąsiedztwo leśnych terenów nadrzecznych – wszystko to stanowiło sprzyjające warunki do założenia parku.

Jednocześnie jednak pomiędzy pałacem, rzeką i folwarcznymi polami pozostawało niewiele miejsca. Znacznie więcej powierzchni zajmowały podmokłe i zarosłe liściastym lasem tereny po drugiej stronie rzeki. Jednak szerokość rzeki stanowiła przeszkodę w adaptowaniu na park również terenu po drugiej stronie rzeki. Zatem całe założenie dworskiego parku musiało się ograniczyć do terenu pomiędzy pałacem a rzeką.

Pozostałości budowli i urządzeń, które się jeszcze na tym terenie zachowały dają obraz intencji, jakie mogły przyświecać założycielom tego parku. Wielkością to założenie odpowiada raczej ogrodowi przypałacowemu, chociaż w swej obecnej postaci nie ma wyraźnych śladów urządzeń ogrodowych. Nazwa park określała w tym wypadku teren o naturalnym ukształtowaniu, obsadzony roślinami i wyposażony w urządzenia odpowiadające swym charakterem duchowi parku romantycznego, zaskakujący jednak jest niewielki obszar, jaki ten park obejmuje...

Na zdjęciu: Widok parku przypałacowego w roku 1906.

Zasadniczą rolę w tym założeniu parkowym odgrywało zapewne malownicze położenie nad wyniosłym brzegiem rzeki oraz konfiguracja terenu. Naturalne elementy krajobrazu stanowić mogły o niewątpliwie romantycznym charakterze tego bardzo niewielkiego parku dworskiego.

Romantyczne ogrody, modne w XIX wieku, zrywały ze stylem barokowym, geometrycznym i sztucznym. Niezwykle ważne dla tego nurtu było naśladowanie natury. W takich założeniach część ogrodu pozostawiano w stanie naturalnym. Ważnym elementem kompozycyjnym takiego parku była woda, stwarzająca w parku specyficzny mikroklimat i romantyczną atmosferę. Wszystkie te cechy odnajdujemy w parku pałacowym w Śmiałowicach.

Sztuczny wodospad na rzece, powstały przy budowie kanału doprowadzającego wodę do młyna, z całą pewnością podnosił atrakcyjność tego miejsca i był ulubionym miejscem spacerów, co uwidacznia widokówka z 1906 roku.

W parku nie zachowały się stare ścieżki spacerowe. Z uwagi na podmokły teren nad rzeką, spacery odbywały się zapewne w obsadzonej drzewami alei, biegnącej wzdłuż brzegu rzeki. Być może istniały ścieżki spacerowe także w pobliżu pałacu. Ich śladem mogą być granitowe schodki, stromo schodzące ze skarpy, niedawno „odkryte” i oczyszczone przez obecnych mieszkańców Pałacu.

Trudne do odgadnięcia jest przeznaczenie wielkiego muru wzniesionego u podnóża skarpy terenowej, od poziomu rzeki aż do poziomu, na jakim postawiono pałac (na zdjęciu poniżej).

W swej obecnej postaci mur ten spełnia rolę muru oporowego, ale ponieważ obejmuje jedynie niewielki obszar można mieć niemal pewność, że nie był to mur oporowy istniejącego w tym miejscu ogrodu.

Sposób wykonania muru, jego wielkość i oskarpowanie płaskimi skarpami przemawia za twierdzeniem, że konstrukcja wykonana została na przełomie XVII i XVIII wieku. Wykonali ją zapewne ówcześni właściciele majątku i dworu, jakimi byli wtedy jezuici.

Przypuszczalna data powstania muru oporowego zbiega się z datą wielkiej powodzi w roku 1712, w wyniku której zniszczony został mur otaczający pałac, który runął do rzeki na skutek podmycia skarpy przez wezbrane wody Bystrzycy. Być może to zdarzenie skłoniło jezuiów do zabezpieczenia murem oporowym wysokiej skarpy osłaniającej fundamenty budynku.

Założenie sklepionej piwnicy przemawia za przypuszczeniem, że wysoki mur oporowy służyć miał jako podmurowanie oraz wzmocnienie i zabezpieczenie fundamentów letniego domu jezuitów usytuowanego na nadrzecznej skarpie.

Nie można również wykluczyć zamiaru zbudowania samej piwnicy usytuowanej nad rzeką, po północnej stronie budynku mieszkalnego i przeznaczonej, być może, na przechowywanie lodu.

Układ kompozycyjny parku powstawał zapewne w kilku etapach na przestrzeni wielu lat, jednak urządzenie właściwego założenia dworsko – parkowego przypadło na czasy, kiedy majątek wraz z budynkiem mieszkalnym przeszedł na własność świeckich właścicieli.

Nie wcześniej jednak niż w latach 20-tych XIX wieku wzniesiono rodzaj ogrodowej groty – piwnicy, wzniesionej z kamienia i cegły, której nadano neogotycką formę (na zdjęciu po prawej).

Jest to jedyny zachowany ślad tego nowszego już założenia ogrodowo – parkowego. Brak innych, istniejących zapewne dawniej, urządzeń ogrodowych nie pozwala na dokładniejsze określenie charakteru tego założenia.

Jednak nieodzownym elementem stylu romantycznego było nawiązanie do starożytności, stąd do ogrodów wprowadzano takie elementy jak groty, sztuczne ruiny, wodospady.

Na zdjęciu: Widok groty w latach 70.

Wspomniana grota w pełni wpisuje się w ten obraz, a być może w ogrodzie, w okresie jego świetności, znajdowały się także jakieś rzeźby lub wazy w stylu antycznym.

W układzie całego założenia parkowego wyodrębniają się dwa różne rodzaje terenu w ukształtowaniu przestrzennym:

W bezpośrednim sąsiedztwie rezydencji i na zboczu opadającym ku Bystrzycy powstał niewielki park przypałacowy, który od zachodu ogranicza rzeka.

Natomiast obszar parku położony na wschód od przewężenia terenu między murem oporowym a rzeką przechodzi w leśny drzewostan nadrzeczny, w składzie którego dominują gatunki leśne: jesion, świerk i olsza. Z nadrzecznego lasu wychodzi się na rozległą polanę, na której obecnie urządzono boisko, a której centralnym elementem jest ciekawy widokowo, cenny egzemplarz starego dębu, zwanego Śmiałkiem.

Cały obszar dawnego parku obejmował ok. 15,5 ha.

Na zdjęciu poniżej: Stara aleja, pomiędzy wodospadem a mostem na Bystrzycy (lata 50-te).

Rzeka Bystrzyca oddziela park od pozostałego drzewostanu leśnego, z dominującym zespołem drzew dębowo – jesionowym, zmieszanym z pojedynczymi klonami i lipami. Rzeka została uregulowana i przegrodzona jazem.

U podnóża zbocza, na którym wznoszą się zabudowania pałacowe, oddziela się wyłożony kamieniami kanał młynówki, dostarczający do pobliskiego młyna wodę do napędzania turbiny.

Obecnie, po usunięciu jazu regulującego dopływ wody do kanału młynówki, uległ on silnemu zanieczyszczeniu. Ponadto, na skutek nadmiernego ruchu ciężkich samochodów o tonażu znacznie przewyższającym nośność lokalnej drogi, następuje osuwanie się kamieni z obmurówki kanału i postępująca degradacja.

W latach powojennych nastąpił podział terenu parku pod względem własności. Niewielki obszar parku położony w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu został faktycznie włączony w obszar Spółdzielni Produkcyjnej. Natomiast część parku na zboczu i nad rzeką weszła w skład lasów państwowych Nadleśnictwa Świdnica. Stan drzewostanu w tej części parku jest lepszy, niż na terenie należącym do Spółdzielni, aczkolwiek także jest zaniedbany.

Zabytkowy układ parku nie zachował w sposób czytelny charakterystycznych elementów pierwotnego założenia. Z zabytkowej groty pozostały tylko ruiny, po budynku nad kanałem również zachowały się tylko fundamenty, a sam kanał jest trudno dostrzegalny w gąszczu krzewów.

Drzewostan parku prawie w 75% stanowiły gatunki liściaste, głównie dęby szypułkowe, jesiony, jawory i wiązy. Pojedyncze egzemplarze starych drzew iglastych to sosna czarna, sosna wejmutka, choina kanadyjska, jodła pospolita, modrzew europejski, żywotnik olbrzymi i świerk pospolity.

Sporządzona w roku 1977 inwentaryzacja parku wykazała następujący stan drzew, stanowiących pierwotne założenie parkowe:

Świerk pospolity	Picea abies	4 szt.
Buk pospolity	Fagus silvatica	1 szt.
Sosna wejmutka	Pinus strobus	2 szt.
Żywotnik olbrzymi	Thuja plicata	3 szt.
Jesion wyniosły	Fraxinus excelsior	15 szt.
Lipa drobnolistna	Tilia cordata	3 szt.
Dąb szypułkowy	Quercus rober	11 szt.
Klon jawor	Acer pseudoplatanus	6 szt.
Wiąz szypułkowy	Ulmus laevis	6 szt.
Modrzew europejski	Larix europea	1 szt.
Jodła pospolita	Abies alba	1 szt.
Orzech szary	Juglans cinerea	1 szt.
Choina kanadyjska	Tsuga canadensis	2 szt.
Grab pospolity	Carpinus betulus	1 szt.
Klon pospolity	Acer platanoides	1 szt.
Sosna czarna	Pinus nigra	1 szt.

Najstarsze z wymienionych drzew miały wówczas ok. 150 lat, pozostały drzewostan parkowy był w wieku od 100 do 120 lat. Od tego momentu minęło już 40 lat, zatem najstarsze drzewa liczą teraz ok. 190 lat, a pozostałe od 140 do 160 lat.

Stan zdrowotny drzewostanu parkowego w latach 70. określono jako niezadowalający. Część cennych drzew wówczas uschła. Przyczynę takiego stanu rzeczy upatrywano w zanieczyszczeniu środowiska wynikającego z prowadzonych wtedy prac budowlanych na terenie Spółdzielni, z powodu wycieków ze źle niezabezpieczonego szamba oraz na skutek założenia na tym terenie stacji paliw.

W części parku o charakterze leśnym wyróżniono następujące drzewa:

-	jesion wyniosły	na 40% powierzchni
-	olsza czarna	na 30% powierzchni
-	świerk pospolity	na 30% powierzchni
-	pojedyncze wiązy

Krzewy w parku praktycznie nie istnieją. Całą przestrzeń zajął podrost samosiewu drzew i ekspansywnie rozwijającego się bzu czarnego, który występuje aż na 60% powierzchni w części leśnej parku. Drzewostan ten jest znacznie młodszy – liczy obecnie do 70 – 80 lat. Stan zdrowotny drzewostanu leśnego został uznany za dobry.

Spontaniczny rozwój drzewostanu oraz wieloletnie zaniedbania w pracach pielęgnacyjnych i brak odpowiedniego nadzoru ze strony służb ochrony przyrody, a ponadto liczne wylewy rzeki oraz prace przy jej regulacji i budowie wału przeciwpowodziowego, w znacznej mierze przyczyniły się do zniszczenia dużej części zabytkowego drzewostanu i w konsekwencji spowodowały zatarcie czytelności układu kompozycyjnego tego zabytkowego parku.

Stan parku w chwili dokonywania jego oceny przez Służby Ochrony Zabytków, w osobach historyka sztuki mgr Krzysztofa Eysymontta oraz mgr inż. Mirosława Kujawy, przedstawiony jest na załączonym planie:

Plan parku w Śmiałowicach (1977):

Poszczególne części opisanego obszaru zostały oznakowane na planie w następujący sposób:


1.	Pałac
2.	Część parku przy pałacu ogrodzona siatką
	a.	Stacja paliw
3.	Park na zboczu
	b.	Ruina źródła w grocie
	c.	Mur oporowy
	d.	Kanał
4.	Park o charakterze leśnym
5.	Polana
6.	Drzewostan parkowy na zboczu k. kanału
7.	Podwórze gospodarstwa
	bm.	Budynek mieszkalny
	bg.	Budynek gospodarczy
8.	Drzewostan leśny nad rzeką

Drzewa oznaczone na planie parku:

Numer na planie	Nazwa polska i łacińska
1	Świerk pospolity	-	Picea abies
2	Buk pospolity	-	Fagus silvatica
3	Sosna wejmutka	-	Pinus strobus
4	Żywotnik olbrzymi	-	Thuja plicata
5	Jesion wyniosły	-	Fraxinus exelsior
6	Lipa drobnolistna	-	Tilio cordata
7	Dąb szypułkowy	-	Quercus robur
8	Klon jawor	-	Acer platanoidea
9	Wiąz szypułkowy	-	Ulmus laevis
10	Jodła pospolita	-	Abies alba
11	Orzech szary	-	Juglans cinerea
12	Modrzew europejski	-	Larix europea
13	Choina kanadyjska	-	Tsuga canadensis
14	Grab pospolity	-	Carpinus betulus
15	Klon pospolity	-	Acer platanoides
16	Sosna czarna	-	Pinus nigra

Park pałacowy w Śmiałowicach, ze względu na cenne okazy roślin znajduje się w ewidencji Konserwatora Zabytków pod nr 752/Wł/80.

Za pomnik przyrody ożywionej uznany został również rosnący na polanie dąb szypułkowy „Śmiałek” - nr decyzji: 188/64.

Jego „brat bliźniak” rosnący po drugiej stronie Bystrzycy, który również był uznany za pomnik przyrody (nr 287/64), niestety przewrócił się podczas wielkiej powodzi pod koniec lat 70.

Za mostem, w niewielkiej odległości od rzeki, ciągle jeszcze widoczny jest jego przewrócony pień.

Obwód pierśnicy obydwu dębów w chwili wpisu do rejestru pomników przyrody wynosił 520 cm.

Oprócz wymienionych cennych okazów drzew i krzewów, w parku znajdują się także pozostałości starych alei oraz kanał dawnej młynówki z zaniedbanym mostkiem. Mimo upływu lat można w nim jeszcze odszukać ślady dawnych ścieżek i urządzeń parkowych. Zaś wczesną wiosną cały park pokryty jest dywanem przebiśniegów, pierwiosnków, zawilców i innych roślin chronionych odmian.

(2012)

Tekst: Lucyna Szpilakowska

W opracowaniu wykorzystano m.in. informacje zawarte w dokumencie pt.: Park w Śmiałowicach - Katalog parków woj. wałbrzyskiego – gmina Marcinowice, rok 1977, sporządzony przez mgr Krzysztofa Eysymontta oraz mgr inż. Mirosława Kujawę

↑ powrót na górę strony ↑

Historia przypałacowego parku w Śmiałowicach

Media

Współpraca